Paul Tillich (1886-1965) behoort zonder meer tot de prominente Duitse theologen van de eerste helft van de vorige eeuw. Hij staat op één lijn met Karl Barth, Rudolf Bultmann en Dietrich Bonhoeffer. Het enige probleem is: is hij wel een theoloog? Is hij niet eerder een filosoof? Of is hij een mengsel van beide?

Leven en werk

Paul Tillich noemde zich zelf zonder twijfel theoloog. Zijn hoofdwerk is Systematic Theology, 3 delen, verschenen in 1951, 1957 en 1963. Een bekend kleiner, maar zeer succesvol boek was: Biblical Religion and the Surch for Ultimate Reality (1955). Maar hij schreef ook The Courage to be, inderdaad een filosofisch werk. Tillich wordt niet alleen besproken in theologische handboeken, maar ook in bijvoorbeeld de bekende Encyclopedia of Philosophy van Paul Edwards (1965).

Van Duitsland naar de VS

Paul Tillich is geboren in Duitsland. Hij overleefde als veldprediker de gruwelen van de Eerste Wereldoorlog. Die oorlog maakte een onuitwisbare indruk op hem. Hij werd vervolgens hoogleraar in Duitsland, en hij was een collega van Heidegger in Marburg. Toen bekend werd dat hij het socialisme voorstond werd hij in 1933 door de nationaal-socialisten van zijn functie ontheven. Tillich emigreerde naar de Verenigde Staten.

Ruimte voor cultuur

Hij kwam terecht in een andere culturele omgeving, die vooral op de praktijk en de heersende cultuur was gericht. Tillichs theologie ontwikkelde zich in diametrale tegenstelling tot die van Karl Barth. Tillich moest niets hebben van diens verticalisme – ‘senkrecht von oben’ – dat geen ruimte liet voor cultuur in de theologie; Barth vond Tillichs theologie eigenlijk ketters en pure religieuze mensentaal.

Vraag en antwoord: correlatie

Paul Tillich was theoloog en filosoof, maar in de eerste plaats theoloog. Eén van zijn uitspraken is dat de filosofie vragen stelt die de theologie beantwoordt. Dat geeft de eerste plaats van de theologie aan. Maar hoe uit zich die relatie tussen de twee vakken, of, in Tillichs term: die correlatie?

Aanvaard

Om Tillichs theologie duidelijk te maken heb ik een preek gekozen die hij heeft gehouden tussen 1933 en 1948. Het is de preek ‘Aanvaard’. Deze titel geeft een bevel aan, en hier het bevel dat een mens de genade moet aannemen als hem deze in de wanhoop van de mens over de eigen vervreemding – de ‘zonde’-  geschonken wordt. De bijbeltekst die uitgangspunt is voor de preek, is Paulus’ Brief aan de Romeinen 5: 20.

‘Maar soms gebeurt het dat wij het vermogen ontvangen om ja te zeggen tegen ons zelf. Dat er vrede in ons komt die ons heel maakt, dat onze zelfhaat en zelfverachting verdwijnen en dat ons zelf met zichzelf wordt herenigd. Dan kunnen wij zeggen dat de genade over ons gekomen is’ (slot van de preek).

Genade

Daarna kwam de wet en met de wet kwam ook de misdaad. Maar waar de zonde overvloedig is, daar is de genade nog overvloediger.Volgens Tillich is dit de samenvatting van de theologie van Paulus. Tegelijkertijd noemt Tillich de twee zaken: zonde en genade de meest wezenlijke feiten van ons bestaan. De vraag is nu wat die termen: ‘zonde’ en ‘genade’ betekenen?

Zonde 

Bij ‘zonde’ moeten we niet denken aan de verschillende zondes die mensen kunnen plegen (diefstal, moord etc.). Zonde is fundamenteler. Een synoniem is ‘gescheidenheid’, ‘afzondering’. Maar waarvan is de mens gescheiden? Tillich zegt: van zichzelf, van de samenleving, van staten onderling. De mens is in dit leven nooit zichzelf, hij is vervreemd van zichzelf en van de omgeving, van de grond van zijn bestaan.

Verlangen naar verlossing

De mens verlangt daarnaast naar verlossing uit die vervreemding. In dit leven zit hij echter aan beide vast: vervreemding en verlangen naar verlossing. Hoe tevreden hij ook met zichzelf kan zijn, de vervreemding van zichzelf en anderen kan hij nooit kwijt raken. Hij kan nooit volledig opgaan in een ander, ook al denkt hij dat in al zijn goede bedoelingen. Juist in een gezellig en druk gezelschap ervaart men het alleen zijn; Tillich haalt de filosoof Immanuel Kant aan: zelfs in het ongeluk van vrienden ervaart hij, ook al ontkent hij dat graag, plezier. Tillich onderstreept Paulus’ psychologische inzicht. Zelf maakt hij in zijn theologie sterk gebruik van Freuds psychologie.

De oplossing

Wat is volgens Tillich de oplossing? De filosofie biedt die niet. Wel de theologie: Geloof is de ultimate concern als organisatie van de menselijke ervaring. Geloof vertelt van de genade. Genade komt van God. Geloof is overgave. Men kan de genade niet dwingen. Pas als men in wanhoop over zichzelf volledig vervreemd raakt van alles en van alle menselijke aspiraties, kan men ontvankelijk worden voor de genade. Àls genade aangeboden wordt, àls deze komt, moet de mens haar aanvaarden. De genade is dan de overwinning op de vervreemding, is de hereniging van de mens met zichzelf.

Kruisdood

Men moet hier denken aan de kruisdood van Christus: Paas als Christus zich aan het kruis volledig ontledigd heeft door de zonde van de mensen te dragen, ja door zelf zonde te worden (2 Korinthiërs 5:21) is zijn taak volbracht, en wordt hij weer volledig God.

Vrijplaatsen zijn columns van Bert Bos die hij speciaal voor deze site schrijft.  Prof.dr. Bert Bos is emeritus-hoogleraar filosofie van de middeleeuwen in Leiden, hij doceerde over Augustinus en Eckhart.

 

Leestips

• E.P. Meyering, Klassieke gestalten van christelijk geloven en denken. Van Irenaeus tot Karl Barth. Budel: Damon, 1995, pp. 291-308.
• Van God gesproken. De mooiste preken sinds de bergrede, bijeengebracht door Jaap H. van der Laan. Vertaald door Hans Vlaanderen e.a. Amsterdam: Vesuvius, pp. 314-124.