Vrijzinnig protestanten hebben een geloof. Wat betekent dat eigenlijk: ’geloof’? Geloof is het kernbegrip voor Christenen. Uit het geloof vloeit alles voort: kennis en ethiek. Maar hoe definieer je ‘geloof’ en ‘geloven’? Wij gebruiken het woord ‘geloof’ ofwel voor het vertrouwen dat iemand de waarheid spreekt, ofwel voor een onwrikbare overtuiging (het werkwoord ‘geloven’ wordt overigens ook ruim gebruikt als synoniem voor ‘menen’).

Vaak hoor je mensen zeggen dat zij niet meer geloven omdat zij niet geloven dat God bestaat. Uit de traditie leren wij dat dat zeker geen argument is. Maar wat betekent ‘geloof’ dan wel in de traditie. De uitleg van het begrip verschilt per stroming. Om inzicht te krijgen in de christelijke opvatting is het goed de Bijbel te raadplegen. De beste plaats in de Bijbel hiervoor is naar mijn mening de Brief van Paulus aan de Galaten.

De Brief aan de Galaten

In deze brief lezen wij dat de Galaten (of: Kelten, toen in Turkije), die ooit door Paulus waren bekeerd tot het christelijk geloof, onder druk waren gezet door christenen die uit de Joden voort kwamen. Deze joden-christenen, zoals zij worden genoemd, stelden dat de Galaten zich ook aan de joodse wetten en ceremoniën moesten houden (bij voorbeeld de besnijdenis), want dat zou noodzakelijk zijn voor hun heil.

Paulus hoorde dat de Galaten gevoelig waren voor deze stelling. Hij is zeer verontrust. Op zich is Paulus niet tegen de joodse regels, maar hij ontkent ten stelligste dat deze iets bijdragen aan het heil van de christenen. Alleen het geloof telt.

Vier teksten uit de Brief aan de Galaten (Willibrordvertaling 1995).

• Gal. 1. 6. Ik sta verbaasd dat u zo spoedig afvalt van Hem die u riep tot de genade naar een ander evangelie; 7. maar er is geen ander evangelie, er zijn alleen maar lieden die u verontrusten en het evangelie van Christus willen perverteren. 8. Maar al zouden wijzelf of een engel uit de hemel een ander evangelie verkondigen dan wij u verkondigd hebben: hij zij vervloekt! 9. Wat ik vroeger heb gezegd zeg ik nu opnieuw: als iemand u een ander evangelie verkondigt dan gij ontvangen hebt: hij zij vervloekt!
• Gal. 2:15. Wij zelf zijn van geboorte Joden, geen zondaars uit de heidenen. 16 Maar daar wij weten dat de mens niet gerechtvaardigd wordt door de werken van de wet, maar alleen door het geloof in Jezus Christus, zijn ook wij in Jezus Christus gaan geloven, om gerechtvaardigd te worden door het geloof in Christus en niet door de werken van de wet, want door de werken van de wet zal geen mens gerechtvaardigd word

Wat houdt geloof in volgens Paulus in deze brief? Paulus stelt dat de Galaten moeten weten dat zij in hun bekering tot Christus bevrijd zijn. Zij zullen zich dat bij even nadenken realiseren. Geloof betekent bevrijding, en wel van de last van de werken van de wet. Wie de werken van de wet denkt te moeten volgen leeft in angst. De gelovige is bevrijd van die angst.

In de gelovige is Christus getreden. Christus leeft in hem. De gelovige is een nieuwe mens geworden, en is geen oude mens gebleven, zoals de joden. De Heilige Geest is daarmee in de gelovige gevaren. De leer over een verheven staat van de gelovige is niet onbekend in de oudheid.

• Gal. 2:20. Ikzelf leef niet meer, Christus is het die leeft in mij. Voor zover ik nu leef in het vlees, leef ik in het geloof in de Zoon van God, die mij heeft liefgehad en zichzelf heeft overgeleverd voor mij. 21. Ik doe de genade van God niet teniet: als de wet ons kon rechtvaardigen, dan was Christus voor niets gestorven.
• Gal. 5:1. Voor die vrijheid heeft Christus ons vrijgemaakt. Houdt dus stand en laat u niet opnieuw het slavenjuk opleggen.

Dit geloof, zegt Paulus,  is vast en onveranderlijk. Het is ontstaan uit de evangelisering, de verkondiging van bevrijding, die geen alternatief heeft, zoals Paulus zegt. Naast deze fundamentele zekerheid is er ook een ethische kant. Uit de gelovige in wie Christus gevaren is, vloeien automatisch deugden voort, aldus Paulus’. Hij somt deze op (Gal. 5:22-23)

De vrucht van de geest

Maar de vrucht van de geest is liefde, vreugde, vrede, lankmoedigheid, vriendelijkheid, goedheid, vertrouwen, [23] zachtmoedigheid, zelfbeheersing. Tegen zulke dingen is de wet niet.

Deze deugden (die alle één zijn – let op het enkelvoud ‘vrucht’) zijn puur geestelijke deugden, die zich afspelen in het innerlijk van de gelovige. Paulus geeft geen opsomming van concrete deugde, als dapperheid, vroomheid enzovoort, of van goed en kwaad in de wereld. De ethiek van het christendom is primair een ethiek van innerlijke gezindheid, niet van uitwendige daden.

Vriendschappelijke toon

De christelijke ethiek van Paulus verschilt van de traditioneel Griekse ethiek. Deze laatste is sterk rationalistisch, en vindt haar criteria uiteindelijk in daden van de autonome mens (dat is zeker bij Aristoteles het geval). Paulus wil de Galaten terugbrengen naar het geloof, en doet dit met argumenten en met een beroep op de traditie. Hij doet het ook op een vriendschappelijke toon, hoe geëmotioneerd hij ook is.

Conclusie

De opvatting van geloof zoals we deze in de Brief aan de Galaten vinden kunnen wij vertalen naar onze tijd.  Geloven betekent dat een gelovige een houding heeft waarin hij openstaat tegenover de buitenwereld, zich bescheiden en nederig opstelt, in de vaste hoop dat door die houding zijn leven goed komt.Geloven betekent in de Brief dus niet dat iemand gelooft dat God bestaat. Men hoort vaak dat mensen zeggen niet meer te geloven omdat ze niet geloven God bestaat. Daar gaat het niet om in het traditionele Christendom. Het bestaan van God is vanaf het begin van de kerk eeuwenlang een gegeven dat door niemand ontkend wordt. Dit geldt overigens tot ver in de 19^e eeuw. Het gaat erom dat men op de juiste manier gelooft, dus de houding heeft zoals beschreven.

Geloven volgens de Galaten in de geschiedenis.

De Brief aan de Galaten heeft veel belangstelling gewekt bij de grote theologen uit de geschiedenis: Augustinus, Thomas van Aquino, Maarten Luther, Johannes Calvijn, en bij velen daarna. Ik zal op hun opvattingen over geloof later terugkomen.

Bert Bos

Vrijplaatsen zijn columns van Bert Bos die hij speciaal voor deze site schrijft.  Prof.dr. Bert Bos is emeritus-hoogleraar filosofie van de middeleeuwen in Leiden, hij doceerde over Augustinus en Eckhart.

Meer lezen? 

• H.D. Betz, Der Galaterbrief, München (Kaiser) 1988.
• J.D.G. Dunn, The Epistle to the Galatians, London (Black) 1993.
• C.J. den Heyer, Galaten, een praktische Bijbelverklaring. Kampen (Kok) 1987 (zeer goed en toegankelijk)