Filosofe Ivana Ivkovic was op 10 maart te gast in het Filosofisch Café. Ze vertelde over Hannah Arendt. Wat is liefde voor de wereld bij Hannah Arendt?

Luister hier naar het verhaal van Ivana Ivkovic

De stream start vanaf 8 minuten en 50 seconden

Wat is liefde voor de wereld bij Hannah Arendt?

Hoe Hannah Arendt denkt over de liefde én over de wereld legt ze uit in haar boek ‘De menselijke conditie’ uit 1958 dat ze eigenlijk ‘Amor Mundi’ had willen noemen. Het boek wordt gezien als haar meest belangrijke werk. De liefde voor de wereld heeft niets te maken met licht in de duisternis of met hoop. Hannah Arendt legt in dit boek uit dat liefde juist niet politiek kan zijn. Liefde kan zelfs gevaarlijk zijn voor de politiek. Liefde is door haar eigen aard onwerelds, apolitiek en anti politiek.

Het begrip wereld

De wereld is voor Hanna Arendt een ruimte waarin we betekenisvol leven en een verhouding tot elkaar aan kunnen gaan.  Voor Hannah Arendt zijn we zowel denkende wezens als politieke wezens. We leven als mensen tussen de mensen, handelend en sprekend.  Wel onderscheidt Hannah Arendt verschillende vormen van menselijke activiteiten. Zo is er arbeid. Dat is alle activiteit die een dagelijkse cyclische structuur heeft. Het biedt geen bestendigheid. En er is de activiteit van maken en construeren. Dan verhouden we ons instrumenteel en planmatig tot elkaar. De hoogste vorm van activiteit is handelen. Handelen is als iemand naar voren stapt en zich uitspreekt. Zoals je bij kleine kinderen ontdekt als ze opgroeien. Ineens is er iemand die zich uitspreekt. Dat moment – dat er ‘een iemand’ is –  noemt Hannah Arendt handelen. Dat is het ogenblik waarop we naar voren stappen en ons laten horen. Dat gaat altijd gepaard met een zeker risico. Je weet niet hoe anderen daarop zullen reageren. Pas als we hier ruimte aan geven kan de wereld veranderen.

Wereldloos

Als de ruimte om ons uit te spreken onder druk komt te staan, blijft alles bij het oude of de wereld – dat wil zeggen de ruimte waarin we betekenisvol leven – verdwijnt. Zo kan onze politieke wereld verdwijnen en kunnen we ‘wereldloos’ raken. De Tweede Wereldoorlog was volgens Hannah Arendt in de eerste plaats de vernietiging van die gezamenlijke ruimte waarin we handelen. Een wereld die volgens haar niet direct terugkwam al was er vrede. Wereldloosheid was na de oorlog nog altijd aan de orde vond Hannah Arendt. Ook al konden mensen zich wel uitspreken, de mogelijkheid om verandering vorm te geven was niet iedereen gegeven. Hierdoor waren we nog steeds overgeleverd aan het lot en leefden we vanuit een onmenselijke conditie. Hannah Arendt bekritiseerde de verschraling van de publieke sfeer. De wereld werd een woestijn.

Wat zou Hannah Arendt zeggen over de huidige ontwikkelingen in Europa?

Wat we nu zien rond de oorlog in Oekraïne en de vluchtelingen die we opvangen in Nederland  is een enorme uitbarsting van solidariteit. Die is erop gericht mensen op te vangen in hun basisbehoefen. Als het daarbij stopt ontnemen we mensen de mogelijkheid om hun banden aan te gaan. De woestijn groeit en we gaan ons er zelfs thuis voelen. We gaan het normaal vinden.  Wat is dan  liefde voor de wereld bij Hannah Arendt? Liefde voor de wereld betekent dat we ons niet neerleggen bij de liefde voor de woestijn. Als we dat wel doen blokkeren we de mogelijkheid van het begin. Dan ontstaat er een te grote fixatie op het heden en op het verleden. Onze toekomst laten we vallen. Dat is nu meer dan ooit relevant.